Akiba Eger – rabin i nauczyciel – Podcast Muzeum Okręgowe w Lesznie

Rabbi Akiba Eger był jednym z najbardziej cenionych nauczycieli żydowskiego prawa. Związany z Lesznem, Mirosławcem i Poznaniem, pozostawił po sobie liczne grono uczniów i szereg dzieł, do dzisiaj studiowanych w żydowskich uczelniach. Prowadził święte, pobożne życie, za cel obierając sobie służbę Bogu i drugiemu człowiekowi.

Transkrypcja odcinka

To jest podcast Muzeum Okręgowego w Lesznie.

Zapraszamy na opowieść Dariusz Czwojdraka o rabinie Jakubie Egerze

Wydaje się, że najbardziej znanym, a przynajmniej najbardziej intrygującym wizerunkiem Akiby Egera – naczelnego rabina Poznania i nieoficjalnie naczelnego rabina Wielkiego Księstwa Poznańskiego – jest ten, który odnajdujemy na obrazie Juliusa Knorra z 1838 r. Fakt, że pojawił się on na tym zbiorowym portrecie mieszkańców Poznania, świadczy o zaliczeniu go przez autora dzieła do grona najbardziej charakterystycznych postaci wielkopolskiej stolicy. Na obrazie jest on jedynym sportretowanym przywódcą religijnym, co z jednej strony podkreśla jego ówczesną pozycję, z drugiej natomiast rodzi pytanie : dlaczego?

Dlaczego Julius Knorr, przenosząc na płótno wizerunki członków poznańskiej elity, w tym urzędników, działaczy politycznych, dowódców wojskowych, kupców i przemysłowców, Polaków i Niemców, nie utrwalił na przykład podobizny arcybiskupa Marcina Dunina, lub stojącego na czele wspólnoty luterańskiej superintendenta Christiana Wilhelma Fischera, lub dr. Friedricha Leopolda Dütschke, seniora wielkopolskiej Jednoty, umieścił tam natomiast żydowskiego mędrca.

Odpowiedź na to pytanie spróbujemy znaleźć w biografii Egera i pozostawionym przez niego duchowym testamencie, którym stali się jego potomkowie, uczniowie i przyjaciele.

Akiba Eger, a właściwe Akiba Guens, znany także jako Jakub Moses Eger, urodził się w 8 listopada 1761 roku w Eisenstadt na Węgrzech. Był najstarszym synem miejscowego rabina Mosesa Abrahama Guensa i Gittel Eger, córki rabina Akiby Egera Starszego z Bratysławy. Nazwisko przyjął po matce. Nieprzeciętne zdolności, jakie zaczął okazywać już we wczesnym dzieciństwie sprawiły, że jego edukacją zajął się dziadek – rabin i znany talmudysta Abraham Brody. Następnie chłopca wysłano się do Wrocławia, gdzie kształcił się pod kierunkiem swojego wuja, Beniamina Wolfa Egera. Uznawany był za cudowne dziecko. Swoją pierwszą rozprawę na temat Talmudu opublikował w wieku dwunastu lat. Jako piętnastoletni młodzieniec uchodził już za uczonego, który mógł samodzielnie wykładać Torę.

W 1780 roku Akiba Eger zamieszkał w Lesznie, gdzie poślubił córkę miejscowego kupca Itziga Elii Margoliesa. Dzięki majątkowi teścia, który przekazał mu dom z ogromną biblioteką, ogrodem i służbą, mógł spokojnie zająć się dalszymi studiami. W mieście otworzył prywatną uczelnię talmudyczną, do której, w związku z popularnością jaką leszczyńscy uczeni cieszyli się w żydowskim środowisku, ściągało wielu uczniów z Polski i sąsiednich krajów: Czech, Niemiec i Węgier.

Podczas pobytu w Lesznie Egera wielokrotnie nakłaniano by rozpoczął karierę rabinacką. Zawsze odmawiał, nie chcąc czerpać materialnych korzyści ze swojej wiedzy. Dopiero po pożarze miasta w 1790 roku i utracie majątku przez teścia, zdecydował się na przyjęcie złożonej mu wówczas propozycji. Początkowo przez rok pełnił funkcję asesora przy sądzie rabinackim w Rawiczu. Następnie, w latach 1791-1815, działał jako rabin w Mirosławcu. Podobnie jak w Lesznie, prowadził tam jesziwę – szkołę talmudyczną, a jego sława wzrosła na tyle, że o rozstrzygnięcie spornych kwestii rytuału żydowskiego, zwracali się do niego nawet uczeni z Włoch.

W 1807 roku poproszono Egera by przewodził deputacji Żydów z Leszna i Poznania do cesarza Napoleona I i do nowego rządu w Warszawie, w związku z utworzeniem Księstwa Warszawskiego. Miano tam zabiegać m.in. o dostosowanie praw Żydów w Polsce do emancypacyjnych rozwiązań zastosowanych we Francji i innych krajach europejskich. Sam Eger, jako zwolennik tradycyjnych wartości, o jakichkolwiek reformach nie chciał jednak słyszeć. Sporządził nawet opinię przeciwko używaniu języka niemieckiego podczas nabożeństw w synagogach i krytykował tych Żydów, którzy zaczęli upodabniać swój styl życia do chrześcijan.

W 1815 roku powołano go na naczelnego rabina w Poznaniu. Mimo zdecydowanego oporu i bojkotu ze strony miejscowych zwolenników reformy judaizmu i żydowskiego oświecenia, władze zaakceptowały jego wybór. Z czasem stał się on nieformalnym, duchowym przywódcą Żydów w Poznańskiem i w Prusach, dysponując tak silnym autorytetem, że nie-Żydzi wypowiadali się o nim jako o „żydowskim papieżu”. Podobnym uznaniem cieszył się także w Królestwie Polskim, w Galicji oraz Rosji. Podczas pobytu w Warszawie w 1836 roku składano mu hołd niczym jakiemuś księciu. Tysiące Żydów gromadziły się na ulicach, oczekując na jego błogosławieństwo.

Będąc rabinem w Poznaniu Eger wielokrotnie zabierał głos w sprawie gminy żydowskiej w Lesznie i innych żydowskich wspólnot. Często zabiegał u władz o uzyskanie dla nich pozytywnych rozstrzygnięć prawnych. M.in. starał się powstrzymać niekorzystne dla tradycyjnego systemu nauczania, skutki reformy żydowskiego szkolnictwa. Mimo wyraźnego polecenia ze strony rejencji poznańskiej, by zaniechał mieszania się do spraw oświaty, stanowczo domagał się w Ministerstwie Wyznań Religijnych, aby wszystkim nauczycielom religii zezwolono na dalsze wykonywanie zawodu. Jego zdaniem żydowskie kształcenie było zbyt rozległe i ważne dla religii mojżeszowej, by można było pozwolić sobie na redukcję liczby nauczycieli. Eger nie chciał także zaakceptować nadzoru państwa nad żydowskimi szkołami. Nie zgadzał się również na powoływanie Żydów do służby wojskowej. Z drugiej strony podkreślał konieczność podporządkowania się władzy i okazywania jej należnego szacunku. Lojalizm Egera najlepiej scharakteryzował jeden z jego biografów:

Ta serdeczna miłość do religii oraz współwyznawców i jej okazywanie podniosły rabina Akibę Egera także do roli stabilnej podpory patriotyzmu, manifestującej się wdzięczną miłością do dziedzicznego domu władcy, jak i bezwarunkowym podporządkowaniem się władzy i prawu, tym bardziej że w swojej skromności nie odczuwał niedoskonałości praw gwarantowanych Żydom jako zbyt dużego ucisku. Często więc podczas swoich kazań stanowczo głosił, że nakazem religii żydowskiej jest głęboki szacunek i przywiązanie względem głowy państwa, powołując się przy tym na naukę zawartą w Biblii, tradycję i rozum.

W 1831 roku Eger wsławił się swoją pełną poświęcenia pracą podczas epidemii cholery w Poznaniu. Pomagał nie tylko swoim współwyznawcom, ale również przedstawicielom innych wyznań. Za jego zasługi król Fryderyk Wilhelm III, za pośrednictwem naczelnego prezesa Wielkiego Księstwa Poznańskiego, Josepha von Zerboni di Sposettiego, podziękował mu specjalnym listem dziękczynnym. Według jednej z anegdot, ze względu na obchodzony szabat, Akiba Eger nie mógł otworzyć koperty i poprosił von Zerboniego, o zrobienie tego w jego imieniu.

Po wprowadzeniu przez pruską administrację reform, mających służyć procesowi asymilacji ludności żydowskiej, Eger był jedną z tych osób, które w latach 1833-34, jako pierwsze otrzymały patent naturalizacyjny. Jednym z przejawów owych reform były także wybory do zarządu gminy żydowskiej w Poznaniu, zorganizowane wiosną 1834 roku. W obradach uczestniczył naczelny prezes Wielkiego Księstwa Poznańskiego Edward Flottwell, na cześć którego, podczas uroczystości w synagodze, Akiba Eger wygłosił mowę pochwalną.

Eger powszechnie znany był ze swojego zaangażowania w działalność dobroczynną. Przyczynił się do założenia wielu instytucji charytatywnych. Największą sławę przyniosła mu jednak jego znajomość żydowskiego prawa. Zaliczany do grona tradycjonalistów – zwolenników ortodoksji, pozostawał jednym z największych autorytetów rabinackich swoich czasów. Jego erudycja, wielka skromność, pobożność, wyjątkowa metoda nauczania, jasna i wnikliwa metoda studiów oraz fenomenalna znajomość Talmudu, przyniosły mu wielki rozgłos. Z Niemiec, Polski, Rosji, Moraw i Czech, stale przychodziły prośby o jego uwagi i opinie prawne.

Akiba Eger jako wybitny uczony i talmudysta, znawca halachy, czyli wykładni Prawa Mojżeszowego, był autorem nieprzeliczonej wręcz ilości pism, opinii, nowel, komentarzy i reguł, które w większości przypadków pozostały w rękopisach. Tylko nieliczne ukazały się drukiem za jego życia. Resztę, już po śmierci, uporządkowali synowie i zięciowie. Wydawano je później wielokrotnie jako klasyczne dzieła myśli żydowskiej XVIII i XIX wieku. Najbardziej znane utwory Egera to m.in.: Chilluke de Rabbanan (z 1822 r.) – zawierający przypisy do nowel hiszpańskiego, średniowiecznego talmudysty Nissima Gerondi’ego, które ten napisał do jednego z traktatów Talmudu – Bawa Mecia („środkowa brama”). Następnie Derusch we-Chidusch (1839) – nowele do niektórych traktatów Talmudu, Giljon ha-Schas – komentarze do orzeczeń prawnych, tzw. glossy, dzieło włączone do praskiego wydania Talmudu (1830-34), a następnie wydania warszawskiego (1862-67). Ponadto Chiddusche rabbi Akiba Eger (1858) – przypisy do poszczególnych traktatów Talmudu; Tosafot – zawierające uwagi do Miszny – czyli podstawowych reguł postępowania i norm prawnych judaizmu, Hagehaot – zbiór gloss (komentarzy) do ułożonego przez Józefa Caro kodeksu prawa żydowskiego, noszącego tytuł Schulchan Aruch („Nakryty stół”) oraz Teschuwot – zbiór responsów, czyli rozstrzygnięć prawnych.

Po śmierci Egera opublikowano kilka biografii, w których starano się przedstawić życie i dorobek tego wielkiego rabina, między innymi opracowane przez jego synów – Abrahama i Salomona – dzieło: „Historia rabina Akiby Egera”. Pierwszą w kolejności była jednak praca autorstwa jego ucznia Saula Isaaca Kaempfa „Biografia słynnego, błogosławionego pana Akiby Egera, naczelnego rabina w Poznaniu”, Lissa-Salzuflen 1838. W XIX wieku ukazały się również opracowania Salomona Lewysona „Kompletna biografia rabiego Akiby Egera”, Posen 1865 oraz Moritza Ehrentheila „Rabi Akiba Eger. Rabin krajowy w Poznaniu”, Pest 1867. W 1904 roku ukazał się szkic Abrahama Wreschnera, „Akiby Egera życie i dzieło” oraz opracowany przez niego zbiór tekstów „Pytania i odpowiedzi rabina Akiby Egera. Orzeczenia i listy”. Należy jednakże pamiętać, że już w 1812 roku ukazała się w Berlinie autobiografia Egera, w której przedstawił swój życiorys i założenia własnego systemu nauczania oraz interpretacji Talmudu. W 1991 roku w Izraelu wydano biografię Egera autorstwa Jacoba Sinasona „Poznański gaon. Portret rabiego Akiby Günsa Egera”, a w 1993 roku opracowanie poświęcone jemu i jego familii Agudot Miszpachat Eiger („Zrzeszenie rodziny Eger”), zawierające m.in. wykresy i zestawienia genealogiczne obejmujące wszystkie linie i gałęzie tej rodziny.

Akiba Eger, niczym starożytny patriarcha, pozostawił po sobie bardzo liczne potomstwo, najwyraźniej głęboko biorąc sobie do serca biblijny nakaz zasiedlania ziemi. W związki małżeńskie wstępował dwukrotnie. W 1780 roku poślubił w Lesznie Glückchen Margolies. Miał z nią pięcioro dzieci, synów: Abrahama i Salomona oraz córki: Sarel, Scheindel i Ziporę. W 1797 roku, po śmierci pierwszej żony, Akiba poślubił kolejną leszczyniankę, Breindel Feibelmann, córkę swojego szwagra, leszczyńskiego rabina i talmudysty Joshuy Feibelmanna ha-Lewiego. Z tego związku przyszło na świat czternaścioro dzieci, w tym siedmiu synów: Moses, Benjamin Wolf, Jehoshua, Isaac Leib, Samuel, Symcha Bunem i David oraz siedem córek: Hadassa, Gittel, Rebeka, Beile, Jetchen, Freide i Radisch.

Akiba Eger zmarł 13 dnia miesiąca Tiszri 5598 roku według żydowskiego kalendarza, czyli 12 października 1837 roku w Poznaniu. Pochowano go na miejscowym żydowskim cmentarzu. Mowę pogrzebową wygłosił krotoszyński rabin Israel ben Juda Loeb. W notatce prasowej, którą zamieszczono w „Allgemeine Zeitung des Judentums”, tak scharakteryzowano poznańskiego rabina:

Jako człowiek był w najwyższym stopniu godny szacunku, gdyż jego bezinteresowność, jego umiłowanie sprawiedliwości, jego dobroczynność, nie miały granic.

O tym jak postrzegano wówczas Akibę Egera, mogą świadczyć także słowa wielkiego żydowskiego historyka Heinricha Graetza, który zanotował w swoim dzienniku:

Poznański raw pożegnał się z tym światem. Był on niczym wielka tama, powstrzymująca nurt nowego czasu, nazbyt potężnie szumiącego, grożącego zalewem także tej ziemi, na której dojrzewa największa plantacja judaizmu, […].

Gratz, jak się wydaje, miał na myśli Polskę.

Zgodnie z życzeniem zmarłego na płycie nagrobnej umieszczono tylko podstawowe informacje. Ograniczono się do podania imienia i nazwiska, pełnionej w Mirosławcu i Poznaniu funkcji naczelnego rabina oraz daty zgonu. Jego nagrobek, podobnie jak wiele innych, uległ zniszczeniu podczas II wojny światowej. Na początku XXI wieku w środowisku poznańskich Żydów pojawiła się idea ufundowania nowej steli i ustawienia jej w miejscu pierwotnego pochówku. W 2007 roku z inicjatywy Gminy Żydowskiej i Eliakima Schlesingera, przewodniczącego londyńskiego Komitetu Ochrony Cmentarzy Żydowskich, rozpoczęto odbudowę kwatery i grobu rabina, oddając w ten sposób hołd jednemu z najwybitniejszych i najszlachetniejszych przedstawicieli żydowskiej diaspory w Polsce i Europie. Egerowi i członkom jego rodziny wystawiono nowe, granitowe pomniki, opatrzone inskrypcjami w języku hebrajskim.

Spośród potomków Egera kilku jego synów, a także zięciów i wnuków, sprawowało urzędy rabinów. Najstarszy z synów Abraham, uczeń reb Noaha z Leszna, pełnił funkcję asesora rabinackiego w Rawiczu, a następnie rabina w Rogoźnie, gdzie zmarł 1 grudnia 1853 roku.

Salomon, o którym szerzej za chwilę, był rabinem w Kaliszu i Poznaniu.

Mąż Rebeki, Chaim Samuel Birnbaum z Pilicy, działał jako rabin w Międzychodzie i w Dubnie na Ukrainie.

Mężami Sary Eger byli pochodzący z Leszna Abraham Mose Kalischer, rabin i nauczyciel Talmudu w Pile, zmarły w 1812 roku oraz Mose Sofer-Schreiber z Frankfurtu n. Menem, znany jako „Chatam Sofer” („pieczęć pisarza”), wieloletni rabin w Bratysławie (Pressburga) i jeden z czołowych, ortodoksyjnych rabinów europejskich pierwszej połowy XIX wieku.

Wnuk Akiby – Juda Leib, który podobnie jak dziadek zasłynął jako autor licznych pism religijnych, m.in. Tora Emet („Prawda Tory”) i Imrei Emet („Głosiciel prawdy”), był cadykiem w Lublinie, uczniem Izaaka Meira Altera, założyciela słynnej dynastii cadyków w Ger, czyli Górze Kalwarii. Pobierał także nauki u Menachema Mendla z Kocka i Mordechaja Józefa Leinera z Izbicy. Od 1854 roku był jego oficjalnym następcą. Nazywano go „Płaczącym cadykiem” z racji postawy, jaką przyjmował w czasie modlitwy. Zmarł w 1888 roku otoczony nimbem świętości.

Mąż jednej z wnuczek Egera – Chany, Jacob Littauer z Rawicza (będący także uczniem Akiby), dał się poznać jako rabin i asesor rabinacki w Wągrowcu i Inowrocławiu. Mąż kolejnej wnuczki – Berthy Berliner – Salomon Moses Bloch z Ujhely, był wieloletnim rabinem w Jarocinie i Żerkowie.

Wspomniany już Salomon Eger zasłynął jako rabin, talmudysta, uczony, kupiec i działacz społeczny. Nauki talmudyczne zgłębiał u boku ojca, najpierw w Lesznie, a następnie w Mirosławcu. W 1831 roku objął urząd naczelnego rabina w Kaliszu. Pod koniec 1837 roku, krótko po śmierci ojca, zaproponowano mu fotel naczelnego rabina w Poznaniu. Urząd ten, w związku z silną opozycją ze strony zwolenników reform, posiadających w poznańskiej gminie znaczne poparcie, objął dopiero dwa lata później.

Jako zwolennik tradycyjnego judaizmu Salomon był autorem kilku opracowań z zakresu żydowskiej teologii. W większości pozostawił je w rękopisach. Po jego śmierci wydano w 1859 roku komentarze do Talmudu – Giljon Maharsha („Arkusz naszego nauczyciela, rabiego Samuela Eidelesa”; tekst włączono także do wileńskiego wydania Talmudu w 1880). Drukiem ukazały się również komentarze i glossy Giljon Rasha (1859) do jednej z czterech części kodeksu Józefa Caro Szulchan Aruch, noszącej tytuł Joreh deah („Nauczyciel mądrości”), a ponadto komentarze do pism żyjącego w XI wieku talmudysty z Maroka, Izaaka Alfasiego (1860, 2 wyd. 1881). Salomon był wspólnie z bratem Abrahamem wydawcą i redaktorem pism ich ojca. Do niektórych z nich dołączył własne responsy (rozstrzygnięcia prawne). Zmarł 3 stycznia 1852 roku w Poznaniu.

Spośród licznego grona uczniów Akiby Egera, wielu okazało się być kontynuatorami jego myśli teologicznej. Niektórzy z nich poszli własną drogą, a jedynie nieliczni odrzucili tradycyjne wzorce i przeciwstawili się naukom swojego mistrza.

Wśród najsławniejszych wymienia się: Cwi Hirscha Kalischera z Leszna, rabina w Toruniu i prekursora syjonizmu. Należał on do tej grupy ortodoksyjnych rabinów i talmudystów europejskich, którzy mesjanistyczne nadzieje łączyli z działaniami na rzecz emigracji Żydów do Palestyny.

Elijahu Guttmacher z Borku był rabinem w Pleszewie i Grodzisku Wlkp. Jako jedyny rabin w Poznańskiem reprezentował nurt mistyczny, co sprawiło, że wbrew jego woli zaczęto uważać go za cadyka i cudotwórcę.

Heymann Joel z Inowrocławia, był dajanem w swoim rodzinnym mieście, a następnie rabinem w Międzychodzie i Skwierzynie. Wzorem Egera reprezentował talmudyczną ortodoksję, ale sprzyjał też ruchowi oświeceniowemu.

Jego syn Dawid Joel, także uczeń Egera, został rabinem w Swarzędzu, a następnie w Krotoszynie. Obok religijnego wykształcenia posiadał wykształcenie akademickie. Kazania wygłaszał w języku niemieckim.

Moses Efraim Pinner był rabinem, podróżnikiem i archeologiem, pierwszym tłumaczem Talmudu na języki europejskie.

Saul Isaac Kaempf z Leszna, rabin i kaznodzieja, był profesorem orientalistyki i języków semickich na Uniwersytecie w Pradze. Zalicza się go do grona pionierów badań nad hebrajską i arabską poezją średniowieczną.

Na liście uczniów Egera odnajdziemy jeszcze wiele nazwisk. Był wśród nich pochodzący z Rawicza Naphtali Caro, przez blisko 50 lat piastujący urząd rabin w Śremie ; Samuel Caro, rabin w Łabiszynie, Gniewkowie i Sępólnie Krajeńskim ; Julius Fürst z Żerkowa, profesor orientalistyki na uniwersytecie w Lipsku ; Jehuda Leib Blaschke z Rawicza, talmudysta i rabin w Koźminie i Trzciance ; Moses Gellert z Kobylina, autor dzieł talmudycznych i rabin w Pleszewie ; Salomon Kröner, talmudysta i asesor rabinacki w Krotoszynie ; Raphael Schlesinger, nauczyciel talmudu w Inowrocławiu i Josef Zedner, działający w Londynie tłumacz i wydawca rzadkich ksiąg i hebrajskich rękopisów.

Uważa się, że najbliższym uczniem Egera był Abraham Abusch Wreschner z Wrześni, późniejszy rabin w Zaniemyślu i Żerkowie, jeden z biografów poznańskiego gaona.

Najbardziej zbuntowanym wychowankiem Egera okazał się Aron Wiener z Murowanej Gośliny, jedyny radykalny przedstawiciel reformowanego judaizmu, który sprawował urząd rabina w Wielkim Księstwie Poznańskim w pierwszej połowie XIX stulecia. Początkowo był nauczycielem i kaznodzieją w Poznaniu i w Zielonej Górze. W 1848 roku został rabinem w reformowanej gminie w Kościanie, a w 1853 roku w Opolu. Był autorem licznych pism polemicznych, w których przekonywał do wprowadzania zmian do porządku nabożeństw i do pełnej asymilacji niemieckich Żydów. Podkreślał jednocześnie konieczność zachowania żydowskiej tożsamości i religii, wskazując na potrzebę szukania biblijnej prawdy i Boga. Wydaje się więc, że pomimo oczywistych różnic w podejściu do judaizmu, jakie dostrzec można w postawach i nauczaniu Akiby Egera – mistrza i Adolfa Wienera – ucznia, duchowo nadal pozostali sobie bardzo bliscy. Ostatecznie, jabłko nigdy przecież nie pada daleko od jabłoni.

Dziękuję za uwagę i zapraszam do obejrzenia na stronie Muzeum Okręgowego w Lesznie wizerunków Akiby Egera i związanych z nim osób.

Do usłyszenia!

To jest podcast Muzeum Okręgowego w Lesznie

To wszystko w dzisiejszym odcinku. Zapraszamy do wysłuchania kolejnych. Wszystkie odcinki możemy wysłuchać na stronie www.podcast.muzeumleszno.pl