Czym jest komiks? – Podcast Muzeum Okręgowe w Lesznie

Czym jest komiks? Na czym polega jego wyjątkowość? Tekst stanowi uzupełnienie wystawy „Historia Polski według komiksu” prezentowanej w Muzeum Okręgowym w Lesznie w terminie od czerwca do końca sierpnia 2022. Wystawa jest częścią cyklu „Cztery pory roku z satyrą i komiksem” autorstwa Wojciecha Łowickiego. Autorem tekstu i kuratorem wystawy jest Jakub Piwoński.

Czym jest komiks?

Janusz Christa, słynny polski twórca komiksów, autor Kajko i Kokosza, powiedział niegdyś, że powodem dla którego zaczął tworzyć komiksy było to, że gdy patrzył na obraz zawsze chciał zobaczyć co stało się później, jakie było jego następstwo.

W tym kryje się jedna z najważniejszych właściwości komiksu. Jego ideą, było nie tylko zobrazowanie danej sytuacji, ale także przedstawienie następstw tej sytuacji. W taki sposób zaczęto tworzyć historię, które w układzie kadrowym, przy udziale gestów, słów, scenek sytuacyjnych, stworzyły całkowicie nową, estetyczną jakość.

Nazwa tej sztuki wywodzi się od angielskiego słowa comics będącego połączeniem słów comic (wskazującego na humorystyczny charakter treści) oraz strip (czyli paskowego układu kadrów komiksu). Komiks występuje dziś także w formie albumów wydawanych seriami, przytaczających w odcinkach przygody danego bohatera. Gatunkiem komiksu jest także powieść graficzna, będąca jego dłuższą formą. Włosi określają komiks mianem fumetti, co oznacza „dymek” i przywołuje podstawowy atrybut tego medium, służący autorowi do umieszczania w nim tekstów i słów bohaterów. Najważniejszym elementem języka komiksu jest jednak jego sekwencyjność, za sprawą której każdy kadr sygnalizuje nam upływ czasu. Powstało wiele definicji komiksu, ale tą najlepiej oddającą sedno tej sztuki, jest ta sformułowana przez Scotta McLouda, znanego rysownika i teoretyka komiksu. W książce „Zrozumieć komiks” (która została zaprojektowana w postaci… komiksu), Scott McCloud napisał, że komiks to nic innego jak:

„Celowa sekwencja sąsiadujących ze sobą obrazów plastycznych i innych, służąca przekazywaniu informacji i/lub wywołaniu reakcji estetycznej u odbiorcy”.

Komiks to twórczy wynik połączenia tradycyjnych sztuk wizualnych i literatury. Choć sztuka ewoluowała przez wieki i znacznie wcześniej wysyłała sygnały o potrzebie opowiadania historii przy udziale obrazu, za właściwy początek komiksu uznaje się rok 1895.

Wtedy to, w ramach niedzielnego dodatku do „New York World”, po raz pierwszy ukazał się komiks „The Yellow Kid” autorstwa Rocharda Outcoulta, przedstawiający postać zabawnego chłopca o azjatyckich rysach twarzy. Innymi słynnymi cyklami, które zaczęły gościć w gazetach na początku XX wieku, są „The Katzenjammer Kids” od Rudolpha Dirksa i Harolda Knerra, „Krazy Kat” Georga Herrimana, „Little Nemo in Slumberland” Winsora McCaya oraz „Mutt and Jeff” Buda Fishera. Dały one początek temu najbardziej znanemu dziś obliczu komiksu.

Rozwój komiksu

Rozpatrując naturę komiksu należy uwzględnić przemiany w kulturze, które zachodziły w okresie jego rozwoju. Komiks wywodzi się z tzw. kultury masowej, mającej swe początki na przełomie XIX i XX wieku w Wielkiej Brytanii oraz Stanach Zjednoczonych. Rozwinęła się ona za sprawą wystąpienia środków masowego przekazu (prasa), mogących dostarczać treść na szerszą nić dotychczas skalę. Zwiększenie się obszaru i narzędzi komunikacji, wynikało z rozwoju druku, wynalezienia telegrafu. W dodatku wielkie aglomeracje miejskie zaczęły skupiać dużą liczbę mieszkańców, przybyłych do miasta z różnych części świata w poszukiwaniu pracy.

Razem z powstaniem zarówno komiksu, jak i filmu, powstał także problem z zakwalifikowaniem ich jako pełnoprawnych form sztuki. Wynikało to z faktu, iż u swych korzeni, media te kierowane były do społeczności nie potrafiącej czytać i pisać. W 1924 roku Gilbert Seldes, krytyk kultury, w swojej prekursorskiej książce o amerykańskiej kulturze masowej pt. „The Seven Lively Arts” zauważył rzecz ważną:

„spośród wszystkich żywotnych sztuk, komiks jest najbardziej pogardzany, chociaż obok filmu jest on najbardziej popularny”.

I choć na przestrzeni lat stosunek krytyki do dwóch wspomnianych dziedzin uległ zmianie, komiks zdecydowanie dłużej musiał udowadniać swoją wartość.

W latach 20 i 30 wieku XX komiks przeżywał prawdziwy rozkwit. Wyspecjalizowała się wówczas jego najbardziej popularna forma – wydawanych seriami zeszytów. Z biegiem czasu zaczęły pojawiać się powieści graficzne, które adaptowały klasyczną literaturę na komiks, ale także tworzyły oryginalne, odpowiednio dłuższe treści komiksowe. Zaczęto przy udziale sztuki komiksu sięgać po coraz odważniejsze tematy. Wielu twórców zauważyło w komiksach potencjał edukacyjny. Inni dostrzegli w nim sprawne narzędzie propagandy. Niezależnie od obranego celu, siła odziaływania komiksu była i jest wielka, co trudno bagatelizować.

Komiks w Polsce

Komiks miał niemałe znaczenie również dla rodzimej kultury. Pojawił się w Polsce jeszcze w okresie międzywojennym. Pierwszym polskim komiksem był „Ogniem i Mieczem, czyli Przygody Szalonego Grzesia” z 1919 roku autorstwa Kamila Mackiewicza i Stanisława Wasylewskiego. Komiks ten ukazywał w sposób humorystyczny kulisy powrotu Polski do macierzy. W późniejszych latach, w okresie PRL, komiks stał się dla autorów wdzięcznym narzędziem do omijania cenzury za sprawą nacechowania fabuł metaforycznym przekazem. Najbardziej znane magazyny komiksowe ukazujące się na polskim rynku to m.in. „Relax” i „AQQ”. Do najważniejszych twórców komiksu polskiego można zaliczyć m.in. takich autorów jak Henryk Jerzy Chmielewski („Tytus, Romek i A’tomek”), Janusz Christa („Kajko i kokosz”), Tadeusz Baranowski („Na co dybie w wielorybie czubek nosa Eskimosa”), Tadeusz Raczkiewicz („Tajfun”), Szarlota Pawel („Jonka, Jonek i Kleks”), Bogusław Polch („Funky Koval”), Merek Szyszko („Pilot śmigłowca”).